Brandende kwesties

[Volkskrant: 10 september 2010] Persoonlijk verbrand ik uit principe geen boeken. Ik heb geen probleem met boeken. De ervaring leert ons dat een boek nooit voor problemen zorgt. Het zijn altijd de lezers die de rotzooi maken. Toch wil ik niemand het recht ontzeggen een boek te mogen verbranden, zolang het maar zijn of haar eigen boek is en het op een veilige manier gebeurt. De keuze is ieders goed recht.

Dat is gelukkig ook de kern van de Amerikaanse grondwet. Geen censuur vooraf op de vrijheid van meningsuiting. Wat een heerlijk land! Toch staan de Verenigde Staten (en langzamerhand de wereld) stijf van angst omdat iemand het idee heeft uitgesproken om op 9/11 boeken te gaan verbranden; en wel korans. Heel politiek Amerika viel over het voornemen heen. En zelfs volgens Geert Wilders, die niet bepaald bekend staat om zijn genuanceerde uitspraken over de Islam, is dit 'een slecht plan'. Dit liet hij ons via twitter weten. Waarom is het verbranden van een paar vellen papier een onacceptabele grens? Zelfs voor de man die de koran vergelijkt met 'Mein kampf' en een hoofddoekje een kopvod noemt.

De ophef over de koranverbranding is ontstaan toen de pastoor Terrry Jones van het 'Dove world outreach center' in Gainesville, Florida, enkele weken geleden het plan opperde om op de negende verjaardag van de aanslagen van 11 september 2001, een aantal korans te verbranden. De Islam is volgens deze pastoor een product van de duivel en Jones wil met het verbranden van het heilige boek van de moslims aandacht vestigen op het kwaad in de wereld.

Hoewel er in de Verenigde Staten dus geen verbod is op het verbranden van boeken, en er geen federale wetten zijn tegen godslastering valt bijna heel Amerika over deze zaak heen. Van het Witte huis en Hillary Clinton, tot de hoogste Amerikaanse generaal Petraeus en Sarah Palin, iedereen heeft de plannen veroordeeld. Het zou gevaarlijk zijn voor de troepen in Afghanistan en Irak en slecht voor de diplomatieke relaties met islamitische landen. Nou zijn de diplomatieke relaties met deze landen toch al niet opperbest, dus daar is misschien iets voor te zeggen, maar het argument van Petraeus is onzinnig. De militairen in die regio zijn sowieso al gehaat door hun tegenstanders en dagelijks doelwit van aanslagen. Daarom zijn ze er immers. En als er een groep is die zich kan en moet verdedigen tegen geweld zijn zij het wel. Als ze dat niet kunnen, dan horen ze niet in een gevaarlijke regio thuis.

Maar niet alleen het Amerikaanse leger zag gevaar. Ook de paus (en het Vaticaan is uiteraard ervaringsdeskundige als het aankomt op boekverbrandingen) heeft zich in de verhitte affaire gestort en de boekverbranding op goed christelijke wijze afgekeurd. Zo is de morele verwerping compleet. Een verwerping die vanuit een beschaafde maatschappij ook te verwachten valt.

Maar als er geen wetten worden overtreden en iedereen maakt zich toch grote zorgen over deze actie, dan is er iets interessants aan de hand. Niet alle moreel twijfelachtige handelingen worden immers op een dergelijke manier door de Amerikaanse politiek aangevallen. Het verbranden van Bijbels, iets wat over de hele wereld regelmatig gebeurt, daar hoor je nooit iets over. Of het massaal eten van rundvlees, iets wat voor de ongeveer 1 miljard Hindoes in de wereld toch ongemakkelijk moet zijn, wordt ook niet echt dagelijks met harde woorden ter discussie gesteld of moreel verworpen. Het zijn toch steeds dezelfde religieuze gevoelens die geraakt worden? Misschien heeft het te maken dat Hindoes geen geweld gebruiken om hun eigen religieuze verplichtingen op te leggen aan anderen.

De parallellen met de spanningen rond de film van Wilder 'Fitna' zijn onmiskenbaar. Ook nu verwacht iedereen de grootst mogelijke ellende van de acties van de pastoor uit Florida. Apocalyptische scenario's worden geschetst. Maar de reacties na Fitna vielen uiteindelijk allemaal enorm mee, eigenlijk gebeurde er helemaal niets na de vertoning van de film. Waarom nu weer deze paniek?

We zien het hele circus zich weer herhalen. Een westerling die het heeft gehad met het gedoe rond de Islam wil een statement maken die wel binnen de wetten van zijn land blijft, maar die voor moslims een gevoelige snaar moet raken. Onmiddellijk springen alle westerse verdedigers van het multiculturele gedachtengoed in het geweer en veroordelen de plannen. Daarna wordt de discussie opgepikt door de media in de islamitische wereld en volgen er daar demonstraties, meestal voor de plaatselijke Amerikaanse ambassade. Hier worden volgens de conventies van een goede anti-Westen demonstratie veel Amerikaanse vlaggen verbrand en luidkeels het welbekende 'death to America' gescandeerd. Als er voor de verzamelde massa toevallig een bijbel voorhanden is zal het lot daarvan vast ook een vurig einde kennen. Dit duurt een aantal dagen, waarna zelfs de gematigde westerse politicus zich zorgen gaat maken en de kant van de voorzichtigheid kiest. En dan is het wachten op het de grote dag.

Wilders moet weten hoe dit werkt. Hij zou dan ook begrip moeten hebben voor deze pastoor met pyromanische neigingen. De acties van beide criticasters van de Islam zijn namelijk vrijwel identiek. Hoewel het verbranden van boeken wellicht iets botter is dan het maken van een documentaire is het doel van beide heren hetzelfde; de wereld wakker schudden voor de problemen die zij zien in de islam. Het idee dat het doel hier de middelen heiligt moet Wilders toch aanspreken. Nuanceringen en grenzen trekken passen niet bij iemand die zelf de botte bijl als favoriete wapen heeft. Daarom is het zo hypocriet dat de leider van de PVV hier wel een grens trekt. Is er dan toch iets heiligs aan de koran voor Geert? Moet er nu dan wel rekening gehouden worden met de gevoelens van moslims? Of gelooft Wilders niet echt in vrijheid van meningsuiting? Waarom deze grens?

Toch gaat het hier wel degelijk om een belangrijk vraagstuk. Wat is er belangrijker: onze vrijheden of de eisen van een groep mensen die onder de banier van hun godsdienst hun regels aan de hele wereld willen opleggen? Het antwoord lijkt bijzonder duidelijk, maar toch kiest vrijwel iedereen automatisch de verkeerde richting. Het is een teken dat de Westerse wereld van na 9/11 langzaam aan de wetten van de islam aan het incorporeren is in het collectieve bewustzijn. Zonder eerst kritisch na te denken over waarom het verbranden van een boek niet zou mogen, wordt er direct gekozen voor een bevredigende oplossing voor de mogelijk geïrriteerde moslims van deze wereld. Dat daarmee ook een belangrijk grondrecht een lege huls wordt, lijkt nauwelijks opgemerkt te worden.

Of deze man de korans nou verbrandt of niet, het zal aan de hele 'clash of civilisations' discussie niets veranderen. Er bestaat een conflict tussen de ideeën van het Westen en die van de Islam. Het enige wat dit soort acties duidelijk kan maken, is dat dit conflict bestaat en het maakt het conflict bespreekbaar. Pijnlijk; ja. Maar het zal niets creëren dat al niet bestaat; een gevaarlijke situatie.

Als Amerika en Europa in deze situatie iets zouden moeten doen, is het laten zien dat onze rechten heilig zijn. Dat religie hier niet de wet dicteert. Dat iemand inderdaad een koran mag verbranden in het vrije westen. Maar het betekent ook dat iemand een bijbel mag verbranden, of zelfs de 'principia mathematica' van Newton, of de 'On the Origins of spieces' van Darwin, wat overigens veel verontrustender zou zijn. Vrijheid komt tegen een prijs. Als sommige moslims nog niet klaar zijn voor die vrijheid is dat prima, maar dat wil niet zeggen dat zij daarom onze vrijheid kunnen beknotten door het opleggen van hun wil. Ook niet als die wil opgelegd wordt onder dreiging van geweld.

Het westen zal de rug recht moeten houden en zich moeten realiseren waarom deze grondrechten bestaan, hoe er voor gevochten is, en dat het juist de absolute en religieuze tirannie waren waartegen werd gestreden om ze te verkrijgen. Diezelfde tirannie waarvoor we nu dreigen te buigen.

Het verbranden van boeken is een onnozele actie. Maar ook onnozele mensen hebben recht op hun grondrechten. Juist deze tolerantie onderscheid ons van de islamitische wereld, waar heel veel niet mag. Elke beperking van de eigen rechten is een aanslag op onze vrijheid. Je kan veiligheid niet kopen door stukjes vrijheid te verkopen. Of in de woorden van Benjamin Franklin: 'They who can give up essential liberty to obtain a little temporary safety, deserve neither liberty nor safety'.