Egypte na Mubarak?

'Allah is ons doel, de Koran onze grondwet, de profeet onze leider, jihad onze weg en sterven voor Allah ons hoogste streven', dit is het motto van de Egyptische moslim broederschap. In het machtsvacuüm dat ontstaat bij een mogelijk aftreden van president Hosni Mubarak zou deze groepering wel eens - op democratische wijze - de macht in Egypte in handen kunnen krijgen. Gaat het land met een plotselinge omwenteling erop vooruit of achteruit?

Zoals altijd in dit soort situaties zijn de gevolgen van een revolutie moeilijk te voorspellen. Door de spilfunctie die Egypte in het Midden-Oosten vervult is echter deze onzekerheid niet het meest aantrekkelijke scenario voor de toekomst van de regio.

Hoewel velen in het Westen de gebeurtenissen in Cairo en de andere steden in Egypte toejuichen en roepen om vrije en eerlijke verkiezingen, zijn de consequenties hiervan mogelijk verre van positief. In het Egypte van Mubarak is er van echte democratie weinig terecht gekomen. Dit betekent dus ook dat er weinig professionele politieke partijen en politici zijn die het land kunnen gaan besturen. Verkiezingen die, in het kielzog van het wegvallen van de president en zijn regering zullen plaatsvinden worden een strijd om de gunst van de kiezer waarin de emotie de belangrijkste rol zal spelen. In Egypte is er geen groepering die beter in staat is de gevoelens en de emoties van de bevolking onder woorden te brengen dan de moslim broederschap. Deze islamitische organisatie is diepgeworteld in de Egyptische samenleving en heeft de mogelijkheid grote massa’s te mobiliseren.

De kans dat de broederschap aan de macht komt is dan ook aanzienlijk. Tijdens de protesten van de laatste weken mengen de moslimbroeders zich tussen de anti-Mubarak demonstranten en positioneren ze zich voor de machtsstrijd die zal volgen op het vertrek van de huidige leider. Het is in de retoriek die hier langzaamaan naar voren komt waaruit het gevaar van de beweging blijkt.

De Moslimbroederschap speelt vanaf 1928 een zeer belangrijke maatschappelijke en politieke rol in Egypte. De islamitische organisatie heeft als doel het introduceren van islamitische wetgeving in Egypte en het verbinden van de landen van de islam onder een nieuw kalifaat (islamitische staat onder een religieus heerser). Het doel en de methoden die zij daarvoor bereid zijn in te zetten worden verwoord in hun welbekende motto.

Enkele decennia geleden kende de Moslim broederschap miljoenen actieve leden, nu is dat aantal lager. Na een aanslag in 1954 op de toenmalige president Gamal Abd'al Nasser, waarvan de broederschap de schuld kreeg, werd de organisatie verboden. Hoewel het lastig werd om in het openbaar politiek te bedrijven, hield de broederschap stand, ook in de schaduw van zware represailles van het regime.

Ideologisch kan de beweging het best als ‘islamistisch’ getypeerd worden. De broederschap kent verschillende stromingen, hetgeen het lastig maakt de toekomstige politieke lijn in te schatten. Er bestaat een progressieve stroming die democratisch wil regeren en ruimte wil laten voor liberale wensen van een deel van de bevolking. Daar tegenover staat de meer conservatieve stroming die de officiële agenda van islamisering volledig wil doorvoeren. Ook binnen deze conservatieve stroming zijn verschillende smaken te proeven. Zo zijn er de hardliners die in de traditie van Sayyid Qutb een revolutionaire benadering aanhangen om hun religieuze doel te verwezenlijken. Zij zullen de huidige gebeurtenissen mogelijk aangrijpen om snel een omwenteling te realiseren. Daarnaast bestaat er de groep die ditzelfde doel wil bereiken doormiddel van democratische middelen. Zij kiezen voor de parlementaire route om uiteindelijke de shari’a in te voeren en de democratie af te schaffen.

De kans dat de revolutionaire tak het zal winnen is beperkt, aangezien een groot deel van hun aanhangers al jarenlang de Egyptische gevangenissen bevolkt. Deze groep is klein en ongeorganiseerd. Toch mag hun ideologisch gewicht niet onderschat worden. Door veel Egyptenaren wordt hun lot (gevangenschap en foltering) als een teken van vroomheid en zelfs martelaarschap gezien. Hierdoor zal hun boodschap invloed hebben op de bewegingsruimte van de broederschap.

Het is deze boodschap en de retoriek die daarmee samenhangt, die op dit moment al een rol begint te spelen. Een van de kopstukken van de broederschap, Rashad al-Bayoumi, gaf gisteren tijdens een interview aan dat na de val van Mubarak het vredesakkoord met Israel zal worden opgezegd. Dit was een verrassende uitspraak omdat hij twee dagen daarvoor nog verzekerd had dat de broederschap geen reden zag om de vrede met het buurland ter discussie te stellen. Pure retoriek dus om de hardliners op een afstand te houden. Of is het meer?

Het onderwerp ‘Israel’ is in de Egyptische politiek zeer gevoelig. De antipathie jegens de joodse staat is groot en antisemitisme is een onderdeel van de Egyptische cultuur. Hier zit een religieuze lading aan maar ook de verloren oorlogen uit de vorige eeuw zitten nog vers in het collectieve geheugen van de Egyptenaren. We zouden hier kunnen spreken van een nationaal trauma.

De vrede tussen Egypte en Israel die in 1979 na de Camp David akkoorden werd ondertekend, wordt door veel Egyptenaren als een knieval voor Israel gezien. Toch is het vredesverdrag van wezenlijk belang voor de huidige situatie in het Midden-Oosten. Het verdrag regelt naast het beëindigen van de oorlog tussen beide landen in grote lijnen drie zaken: 1) erkenning van de staat Israel door Egypte, 2) demilitarisatie van de Sinaï, 3) vrije doorvaart voor Israëlische schepen van het Suezkanaal. Zonder dit akkoord zou de regio er vandaag de dag heel anders uitgezien hebben. Het is vrijwel onmogelijk om te filosoferen over die hypothetische situatie. Een andere uitkomst dan vrede zou, in ieder geval, voor niemand erg plezierig zijn geweest.

Toch is het niet ondenkbaar dat, in een extreem geval, de broederschap het vredesakkoord op zal zeggen. Een dergelijke stap zal zowel voor de internationale positie van Egypte, als voor de spanning in de regio, enorme gevolgen hebben. De moslimbroederschap zou alle banden, en daarmee ook de financiële, met de VS kwijtraken. De klap voor de Egyptische economie zou vernietigend zijn. Ook zal de militaire veiligheid van Israel in het gedrang komen als de toegang tot het Suez-kanaal ter discussie gesteld zou worden, of wanneer het Egyptische leger de Sinaï in zou trekken.

Egypte militair gezien niet opgewassen tegen de Israëlische strijdkrachten, maar het leger is sterk genoeg om er een zeer bloedig conflict te creëren. Een nieuwe Suez-crisis zal het directe gevolg zijn en een militaire botsing in de Sinaï kan een domino-effect hebben in de hele regio. Olieprijzen zullen exploderen en de internationale spanningen zullen toenemen. Het is een doemscenario dat niet voor de hand liggend is, maar zeer risicovol.

Hoe onlogisch de politieke zet dan ook lijkt, voor de broederschap is het dé manier om de Egyptische bevolking bij het vervallen van de regering, achter zich te scharen. Ook voor president Nasser was de strijd tegen de joodse vijand een van de pijlers van zijn populariteit. In het strategisch denkkader van de broederschap is het niet zo vergezocht om de ideologische en historische strijd met Israel als basis te kiezen voor de opbouw van een nieuwe islamitische staat.

Het vertrek van Mubarak zou een einde maken aan een onhoudbare situatie waarin het politiek onderdrukte en economisch uitzichtloze Egyptische volk zich al tientallen jaren bevindt. Indien er werkelijk vrije verkiezingen worden uitgeroepen is te hopen dat Egypte voldoende is verwesterd om in te zien dat het verbreken van internationale relaties in de moderne wereld minder oplevert dan het bouwen van nieuwe. Het alternatief is voor iedereen vrijwel ondenkbaar.