TS Elliot schreef al 'April is cruelest month' maar dat er na een gruwelijke lente een periode van nog grotere misère kon aanbreken is wel duidelijk geworden door de recente ontwikkelingen in Nood-Afrika en het Midden Oosten.
Na de aanvankelijke gevoelens van opluchting en hoop in Egypte en Tunesië, zijn niet alleen in die landen maar overal in de regio de beginnende revoluties en volksopstanden gestrand in een uitzichtloze situatie die volgens velen erger is dan daarvoor. Na de uitgebreide berichtgeving in de westerse media rond de gebeurtenissen in Tunis, Cairo, Benghazi en Tripoli van eerder dit jaar, zijn de nieuwsberichten verdrongen door de nieuwe financiële crisis en de belangrijke verslaggeving rond de levens van de Wesley Sneijders en de Paris Hiltons van deze wereld. Het is dan ook niet verwonderlijk dat veel mensen de revoluties in het Midden Oosten als gelaagd ervaren. Geen nieuws is goed nieuws. De dictators zijn immers weg, dus vrijheid en democratie kunnen opbloeien als een dadelpalm in de woestijn.
De realiteit is helaas anders. Van de gevoelens van hoop en geloof in een betere toekomst is nog maar weinig meer heel. In Tunesië en Egypte dansen de tijdelijke regeringen op een smal koord boven de verdeelde massa's die, van de ene kant schreeuwen om verandering en van de andere kant geen benul hebben hoe die verandering er dan uit moet zien.
De realiteit is pijnlijk. De natuurlijke menselijke drang naar vrijheid die de protesterende massa's de dictatoriale overheersers heeft doen verdrijven heeft tegelijkertijd een situatie gecreëerd waar de bevolking nog geen modus vivendi voor heeft: vrijheid. Voor ons in het Westen zijn de vrijheid en democratie die we kennen en waarvan we dagelijks de vele materiële en immateriële vruchten van plukken, concepten waarmee we zijn opgegroeid en die door onze voorouders zijn bevochten en doorontwikkeld. Maar ook hier is gelijkheid voor de wet voor iedereen is pas zeer recent een feit en op sommige punten is deze zelfs in Nederland nog niet volledig. Vanaf de zeventiende eeuw tot nu zijn er stap voor stap, soms met zeer grote tussenpozen, ontwikkelingen in het vrijheids- en democratisch denken geweest. Ook Nederland is niet in een grote stap van de Spaanse bezetting naar de huidige liberale, seculiere maatschappij over gegaan. Laten we niet vergeten dat het algemene kiesrecht in Nederland nog geen honderd jaar bestaat en dat verkrachting binnen het huwelijk pas in 1984 als misdrijf wordt bestempeld. We mogen niet hopen op een snelle transitie in de islamitische wereld.
De realiteit is verontrustend. Mensen in Cairo of Tunis realiseren zich steeds meer dat hun gedroomde vrijheid in gevaar is. Met het afzetten van de president is in beide landen de onderdrukkende maar stabiele factor verdwenen. Dit is na een paar maanden na zijn vertrek al bijzonder duidelijk merkbaar in de straten van de hoofdsteden. In Cairo bijvoorbeeld, waar het avondleven op de grote doorgaande wegen en de boulevards langs de Nijl altijd zo sprankelend en vrolijk was, overheerst nu 's avonds een dreigende stilte. Het aantal overvallen en geweldsdelicten is enorm gestegen en zelfs politieagenten wagen zich niet langer op straat. Zij kiezen er liever voor om hun eigen huizen en families te beschermen tegen de oprukkende wetteloosheid. Ook het vertrouwen in de tijdelijke machthebbers lijkt met de dag af te nemen. De militairen die de kant van het volk kozen, tegen Mubarak en Ben 'Ali, vertonen nu al dezelfde trekken die we kennen van dictatoriale regime's waar dan ook in deze wereld. Toch moeten ook zij oppassen voor een ongecontroleerde continuering van de revolutie. Tegen een nieuwe volksopstand zijn ook zij niet opgewassen.
De realiteit is complex. Ook de geopolitieke implicaties van de gebeurtenissen in Noord Afrika en het Midden Oosten zijn moeilijk in te schatten en maken de reactie van het Westen daarmee zeer lastig. Tunesië staat niet bovenaan de agenda van Amerika en de EU maar Libië en Egypte zijn wel zeer belangrijke politieke en economische factoren in de regio. Ook Syrië, met het nakende einde van 'Assad zal na zijn vertrek een belangrijk deel van de toekomst van de regio gaan bepalen. En niemand kan voorspellen hoe die eruit gaat zien, het aantal ongewisse variabelen is gewoonweg te groot. Het Arabisch schiereiland met Saoedi Arabië en de Golf staten kennen weer een geheel andere dynamiek maar vormen in combinatie met de ontwikkelingen in Iran ook een potentieel kruidvat. Zelfs het economisch of militair relatief misschien minder relevante Tunesië kan, bij een verslechtering van de post-revolutionaire fase een zwaarwegende invloed hebben op Europa. Zijn er na de val van het oude regime al duizenden Tunesiërs per boot naar Italië gevlucht, deze toestroom zal de komende periode alleen maar aanzwellen. Een land als Italië dat op dit moment al kampt met fikse financiële en economische problemen zal de vloed aan vluchtelingen niet kunnen verwerken. Hoe dit zal uitwerken en wat de reactie van de overige Europese landen gaat zijn op een instroom van mogelijk tien-, of zelfs honderdduizenden Noord-Afrikaanse migranten is een vraagstuk waar de Europese Unie nu niet op zit te wachten. En dat is dan nog maar een relatief klein probleem. Het dichtgooien van het Suezkanaal of verhoogde militaire druk op Israel zullen de internationale spanningen tot extreme hoogten kunnen laten stijgen.
De realiteit is dat een snelle of eenvoudige oplossing er niet is. Europa heeft eeuwen gedaan om een liberale en democratische samenleving te bouwen. De Amerikanen hebben er twee honderd jaar over gedaan en dat was snel. De route was in beide gevallen niet eenvoudig en zeker niet pijnloos. Europa kende tientallen kleinere en grote gewapende conflicten en bloedige oorlogen. Ook de Verenigde Staten hebben hun vrijheid hard en veelvuldig bevochten, zowel tegen buitenlandse vijanden als interne ideologische obstakels. De notie dat in landen waar islamitische tradities, waarden en normen gekoppeld waren met dictatoriale overheidsstructuren in een paar maanden kunnen omschakelen naar een volwaardig, modern democratisch en liberaal systeem, is simpelweg onrealistisch. Alle landen in het Midden Oosten zullen de komende jaren hun plaats in de moderne tijd moeten weten te vinden. Ze zullen dit zelf moeten doen en dat zal niet zonder slag of stoot gebeuren. Aan ons de vraag: wat is de rol van de internationale gemeenschap en de EU hierin? Er zijn globale belangen die zekergesteld zullen moeten worden. Stappen in de richting van de nakoming van mensenrechten kunnen worden gesteund door middel van economische steun en het aangaan van diplomatieke relaties met de nieuwe regimes. Maar moet de internationale gemeenschap zich ook inmengen in binnenlandse conflicten? Burgeroorlogen en inter-tribale strijd behoren zeker tot de mogelijkheden in veel van de gebieden waar de huidige machthebbers nu ontzet zijn of ontzet worden. Wanneer komt het punt dat ingrijpen noodzakelijk is? In Libië is er de laatste weken een de facto burgeroorlog gaande en berichten van massadodingen en martelingen bereiken ons vrijwel dagelijks. Wordt het tijd om VN troepen te sturen?
De realiteit is dat voor het Midden Oosten de wereldbol weer begint te draaien waar deze in 1918 stil is komen staan. Het einde van de Eerste Wereld Oorlog betekende voor Europa een eind van een tijdperk. De laatste resten van de machtige rijken waren uiteen gevallen. Datzelfde gold voor het Ottomaanse rijk dat de Islamitische wereld voor tachtig procent binnen haar domein had; van Marokko tot de grenzen van Perzië en van de Balkan tot aan het Arabisch schiereiland. toen in 1918 dit rijk en haar bestuur feitelijk wegviel werd in Parijs een nieuwe wereldkaart getekend door de winnende mogendheden. Het Midden Oosten werd opgedeeld in regio's en landen die geen historische samenhang kende en bestuurders werden aangewezen die alleen met een verdeel en heers model konden overleven. De huidige situatie in een groot deel van de islamitische wereld is deels een resultaat van die noodzakelijke maar ook arbitraire indeling. Nu deze indeling en de machtsstructuren die daaruit ontstaan zijn omver geworpen wordt door een opstandige bevolking is het zeer de vraag hoe een nieuwe status quo gevonden zal worden. Met andere woorden: wat was er gebeurd indien er na WOI geen indeling was gemaakt in Parijs? Hoe had de islamitische wereld zich dan ontwikkeld? Wat was er dan gebeurd met de Joden en Christenen in de regio? Uiteraard zijn de omstandigheden nu niet hetzelfde als is 1918. Demografisch, economisch, geopolitiek, zijn er veel verschillen en is de complexiteit er niet minder op geworden. Maar in principe zijn de basale vragen gelijk; hoe gaan deze mensen hun samenleving inrichten en welke richtlijnen gaan zij daarvoor gebruiken? Worden de mensenrechten uit de UVRM gebruikt of zijn de islam en de shari'a toch zo verweven met de lokale tradities dat er politiek niet aan te ontkomen is?
De realiteit is dat de toekomst er niet rooskleurig uit ziet voor deze regio en de miljoenen mensen die er wonen en leven. Het besef voor een grote, jonge, relatief hoog opgeleide populatie dat de maatschappelijke, economische en politieke vooruitzichten voor hun leven in hun eigen landen alles behalve rooskleurig is, zal een enorme impact hebben op wat er gaat gebeuren. Dezelfde TS Eliot waarmee ik dit stuk begon, verwoordde een harde waarheid toen hij schreef: 'Humankind cannot bear very much reality'. De onafwendbare realiteit voor vele jonge mensen in het Midden Oosten is wellicht te deprimerend om te accepteren. Mogelijk zal er een exodus ontstaan waarbij miljoenen mensen hun heil proberen te zoeken in het Westen of andere landen met betere vooruitzichten. Mogelijk ontstaan er langdurige en bloederige conflicten die steden, landen en hele sub-continenten verscheuren door geweld en honger. Mogelijk krijgt de radicale islam eindelijk een voet aan de grond in deze landen waar dictators immer een harde strijd hebben gevoerd tegen fanatici en religieuze opportunisten. En mogelijk komt het allemaal wel goed.
Dat laatste hoop ik voor iedereen die in de desbetreffende landen woont en die nu niet vrij kan leven. Toch ben ik bang dat het positieve scenario alleen binnen bereik ligt wanneer de internationale gemeenschap bereid is hier een langdurige en kostbare rol in te gaan vervullen. En dat is, zeker nu met de financiële crisis en de enorme druk op de eigen economieën, niet of nauwelijks voorstelbaar. Noch vanuit een economisch, noch vanuit een politiek oogpunt. Een snelle en eenvoudige oplossing dreigt dan weer aan de horizon net als in 1918. Ik zie twee opties: 1) het wederom installeren van de facto dictatoriale regimes, met of zonder het sausje van democratie er overheen. Of 2) het militair veilig stellen van de internationaal belangrijke en strategische objecten en gebieden in de regio en de bevolking het dan zelf maar laten uitzoeken, met alle gevolgen van dien.
Via Al-Jazeera, facebook en Twitter hebben we eersterangs plaatsen bij deze historische gebeurtenissen. Het is net alsof we mee kunnen kijken naar een re-run van 1918; maar dan live. De realiteit is complexer dan de meeste verhalen die we horen van de media. De realiteit is ook dat het om de levens van miljoenen mensen gaat die schreeuwen om vrijheid, ook al weten ze eigenlijk niet wat dat echt betekent en wat de prijs daarvan is. Maar die schreeuwen kunnen we niet negeren. Het is nu aan de VN en de EU om steun te geven aan gezonde initiatieven en hulp te geven waar dat wordt gevraagd. In de strijd om vrijheid kan iedereen wat hulp gebruiken.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten